BUDKI LĘGOWE – SEZON LĘGOWY 2023 R.
Ten artykuł jest próbą podzielenia się z czytelnikami informacjami na temat tego, co udało się stwierdzić w kontrolowanych przez nas budkach lęgowych w ostatnim sezonie lęgowym. Warto na początek wspomnieć, że jest to jedenasty sezon, kiedy dokonujemy systematycznych kontroli. Zaczęło się od 2013 roku, kiedy kontrolowaliśmy 139 budek na 3 powierzchniach w okolicach Rogoźna. W sezonie lęgowym 2023 r. było to 830 na 15 powierzchniach zlokalizowanych w okolicach Rogoźna, Wągrowca, Budzynia, Chodzieży i Kaczor. Odległość między skrajnymi powierzchniami na linii północ-południe wynosi 52 km. Standardowa procedura kontrolna, to trzy pełne kontrole w odstępie jednego miesiąca. W międzyczasie sprawdzane są wybrane budki wg. schematu: po tygodniu, jeśli w bieżącej kontroli były pisklęta zbyt małe do obrączkowania; po dwóch tygodniach, gdy w budce były jaja. W tym artykule zajmiemy się tylko kwestią wykorzystania budek oraz statystycznym opracowaniem obrączkowania ptaków. Kontrolowane budki mają otwory, które umożliwiają zasiedlenie przez ptaki wielkości sikory i kowalika. Tylko ok. 20 posiada otwory umożliwiające zajęcie ich przez szpaki. Na skutek działalności dzięciołów budek o większych otworach czasem przybywa, ale są one na bieżąco przywracane do pożądanych przez nas wielkości. Ten temat będziemy chcieli poruszyć w odrębnym materiale. Spośród 830 budek, w omawianym sezonie lęgowym, ptaki wykorzystywały 573, czyli 69,04%. W tych 573 budkach zarejestrowano 636 lęgów.
Wykorzystanie przez poszczególne gatunku przedstawiało się następująco:
| Nazwa polska | Nazwa łacińska | Liczba lęgów | Udział [%] |
| Bogatka | Parus major | 383 | 60,13 |
| Modraszka | Cyanistes caeruleus | 165 | 25,90 |
| Muchołówka żałobna | Ficedula hypoleuca | 32 | 5,02 |
| Kowalik | Sitta europaea | 22 | 3,45 |
| Szpak | Sturnus vulgaris | 18 | 2,83 |
| Sosnówka | Periparus ater | 11 | 1,73 |
| Sikora uboga | Poecile palustris | 2 | 0,31 |
| Wróbel | Passer domesticus | 2 | 0,31 |
| Mazurek | Passer montanus | 1 | 0,16 |
| Pleszka | Phoenicurus phoenicurus | 1 | 0,16 |
| OGÓŁEM: | 636 | 100,00 |
Jak widać z powyższego zestawienia, dwa gatunki sikor stanowią aż 86%. Jeśli wziąć pod uwagę całość zebranego materiału, to zdecydowanym dominantem jest bogatka. Taka sytuacja była na 10 powierzchniach. Na czterech była równowaga, a na jednej zdecydowanie dominowała modraszka (26 lęgów przy 3 lęgach bogatki). Jeśli wziąć pod uwagę typ lasu, w którym znajdują się budki, to liczebność modraszki jest większa w lasach liściastych i wilgotnych. Spory cień na to stwierdzenie rzucają jednak dwie odległe od siebie o zaledwie 3 km powierzchnie z dominującymi buczynami. Stwierdzono na nich całkowicie odmienną proporcję bogatka/modraszka: 32/10 (założona w 2015 roku) i 3/26 (założona w 2021 r.).
Kolejnym gatunkiem, o którym słów kilka – jest muchołówka żałobna. Liczebność tego gatunku rośnie wraz z przesuwaniem się na północ. Taka sytuacja była już w minionych latach, więc można przypuszczać, że czynnik geograficzny jest u tego gatunku istotny.
Przejdźmy teraz do obrączkowania. Zaobrączkowaliśmy 4.255 ptaków, w tym 4.097 piskląt i 158 dorosłych. Odłowiliśmy też 99 ptaków, które zaobrączkowaliśmy wcześniej. Szczegóły w poniższej tabeli.
| Nazwa polska | Pisklęta | Lotne | Retrapy | RAZEM | Udział [%] |
| Bogatka | 2361 | 80 | 72 | 2513 | 57,72 |
| Modraszka | 1315 | 56 | 24 | 1395 | 32,04 |
| Muchołówka żałobna | 128 | 17 | 1 | 146 | 3,35 |
| Kowalik | 120 | 1 | 2 | 123 | 2,83 |
| Szpak | 75 | 2 | 0 | 77 | 1,77 |
| Sosnówka | 70 | 1 | 0 | 71 | 1,63 |
| Sikora uboga | 13 | 0 | 0 | 13 | 0,30 |
| Pleszka | 8 | 0 | 0 | 8 | 0,18 |
| Mazurek | 5 | 0 | 0 | 5 | 0,11 |
| Wróbel | 2 | 1 | 0 | 3 | 0,07 |
| OGÓŁEM: | 4097 | 158 | 99 | 4354 | 100,00 |
Bardzo ogólnie analizując zebrany materiał, możemy powiedzieć, że “produkcja piskląt” w naszych budkach wyniosła średnio 4,94 młodego na każdą kontrolowaną budkę. Jeśli weźmiemy pod uwagę tylko budki, które były w tym sezonie wykorzystywane przez ptaki, to średnia wyniosła 7,15. Praktyczny wniosek jest następujący: wieszając jedną budkę, przyczyniamy się statystycznie do pomocy w wylęgu 5 piskląt.
Jak to wygląda, gdy przeliczymy “wyprodukowane” pisklęta na odbyte lęgi, obrazuje poniższa tabela:
| Nazwa polska | Liczba piskląt | Liczba lęgów | Piskląt na lęg |
| Bogatka | 2361 | 383 | 6,16 |
| Modraszka | 1315 | 165 | 7,97 |
| Muchołówka żałobna | 128 | 32 | 4,00 |
| Wszystkie gatunki | 4097 | 637 | 6,43 |
Wartości te nie uwzględniają strat w lęgach po zaobrączkowaniu piskląt, ani różnic w wielkości pierwszych, drugich, czy powtarzanych lęgów. To oczywiście będzie wzięte pod uwagę przy szczegółowych analizach dla poszczególnych powierzchni. Z tego zestawienia “brutto” widać, że produktywność modraszek jest o prawie 30% wyższa niż bogatek.
Przyjrzyjmy się teraz ptakom dorosłym złapanym w budkach. Było ich 257, z czego 99 nosiło już wcześniej założone przez nas obrączki. Większość z nich (90,3%) to bogatki i modraszki, i w dalszej części zajmiemy się analizą tylko tych dwóch gatunków. W sezonie lęgowym, po upierzeniu można rozróżnić dwie klasy wieku: “2” i “po2”, czyli ptaki, który przyszły na świat w roku poprzednim – “2” i starsze “po2”. Znakomita większość, to były samice; samców było tylko 13. Szczegóły analizy obrazuje poniższa tabela.
| Wiek | Bogatka liczba | Bogatka udział | Modraszka liczba | Modraszka udział | OGÓŁEM liczba | OGÓŁEM udział |
| 2 | 92 | 60,5% | 52 | 65,0% | 144 | 62,1% |
| po2 | 60 | 39,5% | 28 | 35,0% | 88 | 37,9% |
| Razem: | 152 | 100,0% | 80 | 100,0% | 232 | 100,0% |
Jeśli uwzględnimy wiedzę, jaką daje nam analiza informacji o 99 ptakach noszących założone wcześniej obrączki, to grupę w wieku “po2” będziemy mogli podzielić dalej. Ptaki zaobrączkowane w wieku znanym, tj.: “P” czyli pisklę, “1”, “2” możemy przypisać do wieku: “3”, “4”, “5”, “6”. Ptaki, których wiek przy obrączkowaniu określono jako: “po1”, “po2”, mogą mieć już zawsze tylko minimalny wiek. Oznacza to, że ptak w wieku “po3” jest przynajmniej w 4 roku życia. Do pierwszej grupy należało 78% osobników, a do drugiej 22%. Dla uproszczenia analizy, ptaki w wieku, np.: “po2” i “3” będą tworzyły jedną grupę wiekową. Poniższa tabela zawiera analizę wieku dorosłych ptaków z zastosowaniem omówionego wyżej sposobu.
| Wiek | Bogatka liczba | Bogatka udział | Modraszka liczba | Modraszka udział | OGÓŁEM liczba | OGÓŁEM udział |
| 2 | 92 | 60,5% | 52 | 65,0% | 144 | 62,1% |
| po2 + 3 | 51 | 33,5% | 22 | 27,5% | 73 | 31,5% |
| po3 + 4 | 5 | 3,3% | 2 | 2,5% | 7 | 3,0% |
| po4 + 5 | 1 | 0,7% | 3 | 3,8% | 4 | 1,7% |
| po5 + 6 | 3 | 2,0% | 1 | 1,2% | 4 | 1,7% |
| Razem: | 152 | 100,0% | 80 | 100,0% | 232 | 100,0% |
Jak widać z powyższej tabeli, ponad połowa ptaków lęgowych, to osobniki odbywający swój pierwszy sezon lęgowy. Tych, które odbywają drugi sezon lęgowy jest już o połowę mniej. Ptaki starsze, to już rzadkość.
Popatrzmy teraz na retrapy pod kątem okoliczności ich zaobrączkowania. Możemy je podzielić na następujące grupy:
- pisklęta w naszych budkach – 36,
- dorosłe lęgowe w naszych budkach – 27,
- nocujące zimą w naszych budkach – 35,
- poza sezonem lęgowym i poza budkami – 1.
Jeśli chodzi o przemieszczanie się ptaków, to prawie wszystkie stwierdzenia miały miejsce na powierzchniach, na których ptaki były zaobrączkowane. Dwa ptaki przemieściły się na sąsiednie powierzchnie, położone bardzo blisko, to jest w odległości 1,1 i 1,3 km. Zważywszy, że odległość między krańcami poszczególnych powierzchni mieści się w granicach 1 – 2 km, dla tej analizy są to przypadki nieistotne. Również miejsce zaobrączkowania poza sezonem lęgowym ptaka gniazdującego później w naszej budce było odległe o zaledwie 1,8 km. Odnotowaliśmy tylko jeden przypadek, kiedy bogatka zaobrączkowana jako pisklę odbywała swój pierwszy lęg w budce odległej o 17,2 km.
Na zakończenie kilka zdań na temat budek lęgowych, które dla naszych potrzeb umieszczamy pod hasłem “RÓŻNE”. Są to rozrzucone w różnych miejscach budki przeznaczone dla różnych ptaków, w tym dla:
- 13 – dla sikor,
- 13 – dla dudków,
- 16 – dla jerzyków,
- 11 – dla gągołów, kawek i siniaków,
- 6 – dla puszczyków.
Poniżej tabela pokazująca efekty obrączkowania ptaków w tych budkach. Niestety kontrola budek przeznaczonych dla puszczyków była spóźniona i pisklęta opuściły już gniazda. Zwykle zajętych było 2-3 budek tego typu.
| Nazwa polska | Nazwa łacińska | Pisklęta | Lotne | Retrapy | RAZEM |
| Jerzyk | Apus apus | 31 | 3 | 2 | 36 |
| Bogatka | Parus major | 20 | 0 | 0 | 20 |
| Szpak | Sturnus vulgaris | 20 | 0 | 0 | 20 |
| Modraszka | Cyanistes caeruleus | 18 | 0 | 0 | 18 |
| Dudek | Upupa epops | 12 | 2 | 0 | 14 |
| Mazurek | Passer montanus | 10 | 0 | 0 | 10 |
| Siniak | Columba oenas | 2 | 0 | 0 | 2 |
| Gągoł | Bucephala clangula | 1 | 0 | 0 | 1 |
| Pleszka | Phoen. phoenicurus | 0 | 1 | 0 | 1 |
| OGÓŁEM: | 114 | 6 | 2 | 122 |
W przyszłym sezonie będzie do kontroli jeszcze jedna powierzchnia z budkami “sikorkowymi” i około 50 budek “jerzykowych”, więc w sumie będzie ich już ponad 1.000. Kontrole zaczną się za 4 miesiące. Zobaczymy, co przyniesie sezon lęgowy 2024? Może wreszcie doczekamy się lęgu czubatki?
Jerzy Dąbrowski i Bronisława Peplińska
